Gwara, gwara ludowa, terytorialna – to pewnego rodzaju odmiana języka, występująca najczęściej wśród ludności wiejskiej. Jest to mowa wyodrębniona z innych gwar sąsiadujących oraz języka ogólnego poprzez zmiany leksykalne i fonetyczne. Podrzędna w stosunku do dialektu.

Gwara bywa wyodrębniana w stosunku do dialektu jako zespoły gwarowe. Granice dialektów jak i granice gwar wyodrębnia się podczas badań językoznawczych poprzez zestawienie oraz porównanie językowych cech dystynktywnych(cech wyróżniających) na badanych terytoriach i bardzo często mają charakter umowny.

Konwencje terminologiczne

Zdarza się, że pojęcia „gwara” oraz „dialekt” używane są wzajemnie. O „gwarze” mówimy wtedy, gdy mamy na myśli mowę całościową ludności wiejskiej.

Termin „gwara ludowa” i „gwara terytorialna” używany jest do odróżnienia gwary w sensie właściwym od gwary miejskiej jak i gwary zawodowej. Okazuje się, że gwary terytorialne oprócz różnic leksykalnych zawierają także odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w porównaniu z językiem narodowym, termin „gwara” odnośnie gwar zawodowych nie jest odpowiednim określeniem.

Z kolei „gwara zawodowa” jako termin został szeroko przyjęty ponieważ gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których należą gwary miejskie posiadają wzajemne związki fonetyczne i fonologiczne i są podobne do gwar terytorialnych.

Gwara poznańska / wielkopolska

W gwarze poznańskiej występuje kilka grup wyrazowych, różniących się między sobą pochodzeniem:

  • Archaizmy – pojawia się sporo wyrazów z dawnej mowy polskiej, które od dawna uważane są za zapomniane w innych regionach Polski, np. akuratny, istny, mrzygłód, skopowina, zawdziać.
  • Zachowały się elementy gwar wiejskiej ludności, która przybyła do Poznania pod koniec XIX w. z różnych zakątków Wielkopolski. Wiele z tych wyrazów gwarowych nie jest znanych w innych częściach kraju, np. bręczeć, dudlać, graty, kluka, szałaput.
  • Wyrazy pochodzące z pogranicza Wielkopolski, z innych regionów kulturowych: Kujaw, Krajny, Pomorza, Śląska, np. chabas, fleja, luńt, szkieta, żgajek.
  • Germanizmy – sporo zapożyczeń wyrazowych pochodzących z języka niemieckiego, które na stałe zagościły w gwarze poznańskiej, np. ajzol, bana, hazaj, szajba, tytka.

Słownik gwary poznańskiej / wielkopolskiej:

A
ady – przecież
ajntopf – potrawa jednogarnkowa
ajsbana – golonka
ajzol – duży metalowy i ciężki przedmiot
akuratnie – prawidłowo, porządnie, idealnie
amerykany – ciastka biszkoptowe
ancug – ubranie wierzchnie
angielka – kuchenny piec stojący na nogach, na węgiel
angielskie włosy – lameta na choinkę
angryst – agrest
antrejka – sień

B
bambrejewo – wiocha
bachać się – kąpać się
badejki – kąpielówki
baka – policzek
bamber – chłop, zwłaszcza bogaty, prostak
bana – pociąg
bauer – gospodarz
bąbas – dziecko
begryf – znaczenie, słowo, termin
bejmy – pieniądze
berbelucha – brudny płyn, również alkoholowy np. bimber
betki – grzyby
bez – przez
biglować – prasować
bimba – tramwaj
bindka – krawat
biniol – siniak, guz
blałka / blaua / blauki – wagary, idę na blaułę, na blankę – idę na wagary
blubrać – ględzić, mówić od rzeczy
blubry – brednie, bzdury
blyce – okulary
blyrwa – uprawiająca najstarszy zawód
bonbony – cukierki
brachol – brat
brecha – łom
brechtać się – kąpać się, taplać się w wodzie
bręczeć – marudzić
brękot – maruda
bryle – okulary
brynda – denaturat
buda – bramka na boisku lub szkoła
być na fleku – w pełni sił
bździągwa – coś małego, mała dziewczynka

C
ceglorz – zakłady im. Hipolita Cegielskiego w Poznaniu
chabas – mięso
chapać – ciężko pracować
chaps – kęs, gryz
chapsnąć – ugryźć, złapać
chęchy – zarośla, krzaki, miejsce zaniedbane, podejrzane
chichrać się – śmiać się
chlabra – plucha, błoto
chochla – duża łyżka, łyżka wazowa, czerpak
churchlać / churchać – kaszleć
cięgiem – ciągle
cug – pociąg
cug – przeciąg, podmuch
czerstwe – stare pieczywo

Ć
ćmik – papieros
ćpać / ćpić – rzucać
ćwok – oferma

D
drynda – taksówka
deczka – koc, serweta
drabka – drabina
dracheta – latawiec, deska, szczebel
drygać – bać się
drzuzgawki – truskawki
dudki – pieniądze
dudlać – płakać
dycht – całkiem
dylać – tańczyć, uciekać
dynks – nieokreślone „coś”, przycisk, guzik w urządzeniu

E
ejber – łobuz
eka – narożnik, kąt, banda

F
fafoły – męty, cząstki stałe w cieczy
fajny, farfocle – ładny
famuła – rodzina
farfocel – fafoł
fefermyncki – cukierki miętowe
fefry – strach
fest – mocno, pożundnie
fifny – sprytny, żartobliwy
flaszka – butelka
fleja – flejtuch
frechowny – bezczelny
funcka – lampa
futer – pożywienie
futrować – zjadać duże ilości pożywienia
fyrać – uciekać
fyrać / fyrnąć – uciekać, uciec
fyrtel – dzielnica, część dzielnicy, najbliższa okolica

G
garować – spać
gajgi – skrzypce
galart – galareta z mięsa, tzw. „zimne nóżki”
gamuła – gamoń
ganc – zupełnie, całkiem
gemela / gymela – śmietnik, śmiecie
gemyla – śmietnik, bałagan
gibać się / gibnąć się – kołysać się, bujać się
gichnąć – nalać
gideja – wysoka, chuda kobieta
gielejza – niezdara
giglać – łaskotać
gilejza – niezdara
gira – noga
gisuwa – deszcz
glajda – błoto, kobieta niechlujna
glanc – połysk
glapa – ptak
glapić sie – patrzyć
glazejki – rękawiczki
ględzić – marudzić
glizda – gąsienica, dżownica
glubka – rodzaj śliwki
głabać – kraść, brać, łapczywie jeść
gnyk – kark
gonito – zabawa dziecięca
graitko / grajotko – instrument muzyczny
graty – rupiecie
grygolić – bazgrać, gryzmolić
guła – niezdara
guzik – włącznik, przycisk
gwiazdor – Św. Mikołaj we Gwiazdkę
gzik / gziczka / gzika – twarożek, biały serek ze śmietaną
gzub – dziecko

H
habasy – mięso, kiełbasy
haczka – motyka
hajcować – palić
hazaj – zając
hejbnąć się – zdobyć się na coś
heklować – szydełkować
heksa – wiedźma
huby – peryferie
hyćka – czarny bez

I
istny – ten właśnie
ino – tylko

J
jabol – aromatyczny owocowy trunek alkoholowy o znacznej zawartości siarki
jabzo – jabłko
jaczka – marynarka
jaka, jupka – kurtka
japa – dziura lub twarz
jaźwiec – rozczochrany
jucha – krew
juchta – kradzież

K
kakaludek – niski wzrostem
kalafa – twarz
kamlot – kamień
kasta – skrzynia, twarz
kaszok – kaszanka
katana – kurtka
kejter – pies, kundel
kielczyć się – śmiać się
kieloch – ząb
kierz / kierzki – krzak, krzaki
kipa – niedopałek
kista – skrzynia
kanka – bańka, dzbanek
klamot – kamień
klamoty – graty, kamienie, ciężkie przedmioty
klapsztula – podwójna kromka chleba
klara – słońce
klejdry – plotki
klemki / klymki – twarde cukierki
klemy – cukierki typu landrynki
klofta – kłoda
klopnąć – sprzedać
kluber, kluka – nos
kluka – nos
klunkry – graty, rupiecie
knajder – malec, niedorostek
knyf – fortel
knyf – przemyślny, sprytny sposób
knyp – nóż
knypek – nożyk, niska osoba
kociamber – kot
kokot – kogut
kolonialka – sklep spożywczy
koło – rower
kompel – kolega
korbol / korbal – dynia
kromka – piętka chleba
kusić – robić coś w nocy, jak wszyscy pożundni już śpią
kuszka – koszyk
kwynkać – marudzić, narzekać na dolegliwości chorobowe
kwyrlejka / kwirlejka – mątewka

L
lelać – rozpieszczać
laczki – obuwie domowe, kapcie
lajsnąć – sprawić sobie coś, kupić
land – wieś
latoś – tego roku
leberka – wątrobianka
ligać – ślizgać
ligawa – ślizgawka, ślizgawica
lola – kij, pałka, laska
lołs – dalej
lufcik – małe, dodatkowe okno
lumpy – szmaty, ciuchy, ubrania
luńt – kawałek
lura – słaba kawa
lury – nudy, brednie
lyroć się – chwiać się

Ł
łe / łe jery – taak, ooj

M
marać – szukać, grzebać
majsel – przecinak
makocz – makowiec
maluda – dziecko
mana – drużyna sportowa
mantel – płaszcz
maryjanka – majeranek
mączyty – mączysty
mela – dziewczyna
menel – typek
miałki – sypki
miągwa – beksa, osoba płaczliwa
mindzy – między
mrzygłód – niejadek, ktoś wychudzony

N
nadusić – nacisnąć
na odwyrtke – na odwrót
na spróbę – na próbę
na szage – na ukos
nabąbany – najedzony w nadmiarze
nałojony – napity
narychtować – przygotować, naprawić
nieusłuchany – niegrzeczny
niuda – świnia
nośpłat – handlarz starzyzną
nupel – smoczek
nygus – leń
nyrol – skąpiec

O
obkład – to co się kładzie na sznytce
oblec – włożyć, ubrać
ochlapus – pijak
odkluczyć – otworzyć zamek
ogigle – gałązki bez liści, zwiędnięte kwiaty
oglajdrany – ubłocony
okowita – spirytus, denaturat
omurzyć się – pobrudzić się
opypłać się – ubrudzić się
ostrzytko – temperówka

P
pałka – kurze udko
pamperek – firgurka, mała lalka
pana – złapana guma
papcie – obuwie
parzybroda – zupa z kapusty, tzw. „kapuśniak”
pener – menel, lump, żul
pierdoły – sprawy nieistotne
pinda – dziewczyna
pindaczyć się – stroić się
plyndze – placki ziemniaczane
pochichrać – pośmiać się
poruta – wstyd
pory – spodnie
pośrupać – porysować
przechadzka – spacer
przepękać – przetrzymać
przesmradzać – wybrzydzać
pynk – pęk
pyra – ziemniak
pyza – bułki gotowane na parze

R
rajzefiber – niepokój przed podróżą
rajzować – podróżować
redyski – rzodkiewki
repeta – gęsta zupa stanowiąca jednodaniowy obiad
retenta – klunkry
rojber – psotnik
rug cug – szybko
ruła – spokój
rumpuć – gęsta zupa jarzynowa
rychtować – szykować
rychtyg – w porządku
rychtyk – poprawnie
ryczka – stołek
ryfa – gęba, mina, wyraz twarzy
rzęchy – stare urządzenia

S
siano – pieniądze
siora – siostra
skataić się – zmęczyć się
skibka – kawałek chleba
skitrać – schować
skitrany – schowany
sklep – piwnica
skład – sklep
skopowina – baranina
skroić – okraść kogoś na ulicy
skrzyczki – skwarki
smaka – apetyt
spartolić – zepsuć
sprawunki – zakupy
spucnąć – zjeść
stalować się – popisywać się, głupio zachowywać
statki – naczynia
statory – naczynia kuchenne
stryknąć się – zderzyć się
szabel – fasolka
szabel, szabelek – fasolka szparagowa
szaber – złodziejstwo
szaga – na szagę czyli na skróty, na ukos
szaganki – kopytka, kluski
szagówki – kopytka, kluski
szajba – obłęd, bzik
szałaput – lekkomyślny, raptowny
szampiter – szampan
szczun – chłopak
szczun / szczón / szczon – chłopak
szkieber – Niemiec
szkieł – policjant
szkieły – policja
szkieta – noga, stopa
szlauch – wąż ogrodowy
szneka z glancem – drożdżówka z lukrem
sznupa – twarz
sznupioki – łobuzki
sznytka – kromka chleba
sznytloch – szczypiorek
szparać – oszczędzać
szparować – oszczędzać
szplin – postrzeleniec, wariat
szpryca – strzykawka
szpycnąć – zerknąć, spojrzeć, zobaczyć
szpycować – spoglądać, obserwować
sztender, sztynder – stojak, trzepak do dywanów
sztrykować – robić na drutach
sztyfcik – trzpień
sztyft – uczeń rzemieślniczy, nowicjusz, pomocnik
szuchrować – oszukiwać
szuszwol – brudas, człowiek nieporządny
szwaja – noga, stopa
szwamka – gąbka
szwung – pęd, impet, ciąg
szydera – kpiny

Ś
śrupać – chrupać, głośno gryźć
ślipie – oczy
śrubociąg – korkociąg, śrubokręt
śrup – koń
świgać – rzucać
świgać – rzucać
świntojanki – porzeczki
Świynty Marcin – Święty Marcin

T
taśtać – nieść
tej – ty, lub jako dodatek do frazy
trzewiki – buty
tuk – szpik kostny
tytka – torebka papierowa

U
ukrychnąć – ukroić
uhajtnąć – uciąć, skaleczyć się
upitrasić – ugotować
uskromnić się – uspokoić się
uślumprać – ubrudzić się
utonkać – zmoczyć, topić się

W
wajcha – dźwignia, przekładnia, zwrotnica
w te i wefte – tam i z powrotem
waserwaga – poziomnica
wećpić – wrzucić
weko – słój do zapraw
wew – w
węborek – wiadro
wiara – ludzie, grupa ludzi, np. wuchta wiary – dużo ludzi, tłum
wiaruchna – grupa ludzi, towarzystwo
wichajster – mniejsza wajcha
wiks – lanie, bicie
winkiel – róg, np. coś jest za winklem czyli za rogiem
wknaić się – wcisnąć się, wleźć gdzieś
wodnity – wodnisty
wuchta – wielka ilość
wyćpić – wyrzucić
wyćpnąć – wyrzucić
wykopyrtnąć się – przewrócić
wymarać – wyszukać
wymborek – wiadro
wypindaczony / wypindraczony – wystrojony
wyro – łóżko

Z
zakluczyć – zamknąć drzwi na klucz
z gorem – niespełna rozumu
zajta – strona, strona www 😉
zaklepka – zasmażka do zupy
zaś – potem
zawdzi nasie – załóż na siebie
zes – z
znorać się – ubrudzić się
zynder – łobuz, nierób
zyzol – zezowaty

Ż
żgajek – chłopak, wyrostek
żgak / żgok – kolec, zadra
żybura – mętna ciecz, brudna woda

Odwiedziny z Google wg fraz:

  • gwara poznańska (978)
  • gwara wielkopolska (339)
  • gwara] (197)
  • poznanska gwara (181)
  • słownik gwary poznańskiej (160)
  • gwara (138)
  • gwara poznańska słownik (73)
  • gwara info (65)
  • słownik gwary wielkopolskiej (50)
  • gwara poznańska słowa (31)

34 myśli o “Podręczny słownik gwary poznańskiej

  1. poznanianka Odpowiedz

    Są tu słowa, do których muszę coś dodać: 1) brechtać się znaczy: śmiać (w każdym razie nigdy nie słyszałam w innym znaczeniu, być może ma dwa), 2) być może niektórzy mówią na „wrzucić, wcisnąć” wećpić/wećpnąć (?), nigdy jednak nie słyszałam, by ktoś mówił inaczej niż: wciepnąć, 3)podobnie jak wcześniej, słowo „chwiać się” – zawsze uzywane jest RYLać się 4) skoro jest kejter, nie powinno zabraknąć kociambra – kota 🙂 5)i mojego ulubionego gzuba – malucha, dzieciaka 6) noga to także gira/giera 5) i po ostatnie 😉 dlaczego, na Boga!, nie ma „tej” – używanego namiętnie przez poznaniaków wtrętu i zawołania?!
    Z serdecznym pozdrowieniem
    A.

    • leszczyniak Odpowiedz

      chcę dodać stwierdzenia: „chwiać się” – zawsze uzywane jest RYLać się – w zachodnio-południowej części Wielkopolski mówi się LYRAĆ .

    • geniumaria Odpowiedz

      Z całym szacunkiem do osoby piszącej słowo BRECHTAĆ – w powiecie szamotulskim oznaczało – obrudzić sobie odzienie albo trzewiki . a słowo – śmiać się – znaczyło chichrać się , kielczyć .

  2. Wuja Czechu Odpowiedz

    Po poznańsku pieniądze to nie DUTKI ino BEJMY!! Dutki to po góralsku!
    Zupa gęsta jarzynowa to RUMPUĆ albo AŃTOP
    pozdrawiam
    Wuja Czechu

    • leszczyniak Odpowiedz

      BRAWO! jest tu parę dziwnych słów, które w ogóle nie pasują do gwary wielkopolskiej

  3. Wuja Czechu Odpowiedz

    Śmiać się to po poznańsku KIELCZYĆ SIE !!!!!
    Kielczysz sie jak gupi do syra!!!

  4. ciekawska Odpowiedz

    Witam. Spotkałam sie z dwoma określeniami. Jamszol i badziag. Ktos wie co one znacza? Proszę o odp.

  5. Adam Odpowiedz

    Witajcie!
    Pochodze ze Wschowy. Od 23 lat mieszkam w Jakucku (Wschodnia Syberia). Zainteresowalem sie gwara poznanska, bo moj ojciec pochodzil ze Steszewa (bardziej czuje sie Wielkopolaninem niz Wschowianinem). Z wyksztalcenia (ewenskiego, zdobytego tutaj, nie jestem polonista) jestem filologiem. Bylbym wdzieczny za wszelkie poznanskie slowka.
    e-mail: rodak2010@mail.ru
    Pozdrawiam
    Adam

  6. leszczyniak Odpowiedz

    WItejcie Wiaruchna! Chcę zaproponować dodanie kilku słów: 1/ CHYCZKA , czyli nazwę krzewu Czarny Bez . 2/ WIHAJSTER -to właśnie drugie określenie na rzecz, której mówiący nazwy nie pamięta . 3/ KLEKOTY – bzdury, plotki, wymyślone informacje. 4/ KUCZER – woźnica . 5/ BRYCZKA – powóz . Ponadto chcę sprostować: AŃTOP to nie tylko zupa , jak pisze Wuja Czechu, ale w ogóle obiad JEDNODANIOWY ( z jednego garnka – germanizm ) .

    • Krzychu z Łazarza Odpowiedz

      Witam, a to ciekawe, bo ja bym powiedział tak…
      Bez, to Hyćka;
      Gadać głupoty, albo o głupotach to blubrać, te głupoty, albo gadanie głupot, to blubry.
      Plotki, albo rzeczy nieistotne to pierdoły. A na bociany jak się mówi? Nie klekoty?

  7. Dar Odpowiedz

    Witajcie, mam dwie uwagi. Repeta – to raczej powtórka, dokładka zupy, druga porcja np. antopfu. Natomiast znorać to zawsze było odnośnie zmęczenia – Coś taki znorany?? – może przy okazji brudny. /pozdrawiam/

      • Krzychu z Łazarza Odpowiedz

        Tu się zgadzam, z obydwoma Panami, bo repeta to powtórka.
        Zupa jarzynowa, ale taka co to zostało warzyw z kilku obiadów nie wiadomo co zrobić z nimi, więc gotujesz powtórnie. Wychodzi zupa nie jakaś konkretna… ot Repeta.Krzychu z

  8. Aneczka Odpowiedz

    a hasła ROZDZIW/ROŹDZIW lub ROZDZIWIPAPA nie widzę. To nazwa na osobę nieuważną, gamoniowatą. Babcia jeszcze kiedyś zażyła mnie hasłem idź po ŚWIĘTOJANKI. O czerwoną porzeczkę chodziło. A na czarną porzeczkę mówiła SMRODYNA

  9. WIADERNY Odpowiedz

    usuńcie ten „węborek” bo aż w oczy kłuje – tym bardziej, że kilka linijek niżej jest prawidłowo „wymborek”

  10. marek Odpowiedz

    szneka z glancem albo raczej śneka , to rzeczywiście drożdżówka z lukrem tyle że zwijana stąd odniesienienie do niemieckiego ślimaka

  11. marek Odpowiedz

    stalować się – popisywać się, głupio zachowywać ?
    pamiętam obstalować znaczyło zamówić

  12. Andrzej T. Odpowiedz

    U nas na Wildzie w latach 50- tych na zasłony do okien mówiło się :”rolosy”.

  13. Babcia Salomea Odpowiedz

    Pierwsze słyszę aby Wihajster czy Dynks oznaczały wszystko czego nazwy nie znamy. Nigdy się nie mówiło podaj mi ten wihajster napalę nim w piecu, od razu by wybuchł śmiech.
    Wihajster – to zawsze był element z rączką np klucz francuski, klucz płaski, zawór z rączką itd. Np. przy piecach kaflowych były drzwiczki z rączką i się mówiło pociągnij ten wihajster do góry to się drzwi otworzy.
    Dynks – to zawsze element drewniany lub metalowy później już w latach 90-tych kiedy plastik stał się popularny to również i plastikowe, którym można było coś podeprzeć, zablokować, zatkać. Nigdy to nie był element organiczny czy roślinny Np. jak się chciało podeprzeć szafę to się mówiło podaj mi ten dynks.
    Podejrzewam że, określenie dla wihajster i dynks to oznacza wszystko, wychodzi od młodszego pokolenia. Bo moja wnuczka z roku 1999r. nigdy nie wiedziała co do nie mówię i tak sobie to tłumaczyła że babcia nie wie jak coś nazwać to mi tak mówi, ale mój syn to od razu wiedział czego szukać.

  14. Paweł Odpowiedz

    Ja jestem z Nakła nad Notecią czyli dość daleko od Poznania, jednak większość słów z tej gwary jest mi znana bowiem pamiętam że była w powszechnym użyciu.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *