🏡 Gwara poznańska

Gwara, gwara ludowa, terytorialna – to pewnego rodzaju odmiana języka, występująca najczęściej wśród ludności wiejskiej. Jest to mowa wyodrębniona z innych gwar sąsiadujących oraz języka ogólnego poprzez zmiany leksykalne i fonetyczne. Podrzędna w stosunku do dialektu.

Gwara bywa wyodrębniana w stosunku do dialektu jako zespoły gwarowe. Granice dialektów jak i granice gwar wyodrębnia się podczas badań językoznawczych poprzez zestawienie oraz porównanie językowych cech dystynktywnych(cech wyróżniających) na badanych terytoriach i bardzo często mają charakter umowny.

Konwencje terminologiczne

Zdarza się, że pojęcia „gwara” oraz „dialekt” używane są wzajemnie. O „gwarze” mówimy wtedy, gdy mamy na myśli mowę całościową ludności wiejskiej.

Termin „gwara ludowa” i „gwara terytorialna” używany jest do odróżnienia gwary w sensie właściwym od gwary miejskiej jak i gwary zawodowej. Okazuje się, że gwary terytorialne oprócz różnic leksykalnych zawierają także odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w porównaniu z językiem narodowym, termin „gwara” odnośnie gwar zawodowych nie jest odpowiednim określeniem.

Z kolei „gwara zawodowa” jako termin został szeroko przyjęty ponieważ gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których należą gwary miejskie posiadają wzajemne związki fonetyczne i fonologiczne i są podobne do gwar terytorialnych.

Gwara poznańska / wielkopolska

W gwarze poznańskiej występuje kilka grup wyrazowych, różniących się między sobą pochodzeniem:

• Archaizmy – pojawia się sporo wyrazów z dawnej mowy polskiej, które od dawna uważane są za zapomniane w innych regionach Polski, np. akuratny, istny, mrzygłód, skopowina, zawdziać.
• Zachowały się elementy gwar wiejskiej ludności, która przybyła do Poznania pod koniec XIX w. z różnych zakątków Wielkopolski. Wiele z tych wyrazów gwarowych nie jest znanych w innych częściach kraju, np. bręczeć, dudlać, graty, kluka, szałaput.
• Wyrazy pochodzące z pogranicza Wielkopolski, z innych regionów kulturowych: Kujaw, Krajny, Pomorza, Śląska, np. chabas, fleja, luńt, szkieta, żgajek.
• Germanizmy – sporo zapożyczeń wyrazowych pochodzących z języka niemieckiego, które na stałe zagościły w gwarze poznańskiej, np. ajzol, bana, hazaj, szajba, tytka.

Słownik gwary poznańskiej / wielkopolskiej:

A
ady – przecież
ajntopf – potrawa jednogarnkowa
ajsbana – golonka
ajzol – duży metalowy i ciężki przedmiot
akuratnie – prawidłowo, porządnie, idealnie
amerykany – ciastka biszkoptowe
ancug – ubranie wierzchnie
angielka – kuchenny piec stojący na nogach, na węgiel
angielskie włosy – lameta na choinkę
angryst – agrest
antrejka – sień

B
bambrejewo – wiocha
bachać się – kąpać się
badejki – kąpielówki
baka – policzek
bamber – chłop, zwłaszcza bogaty, prostak
bana – pociąg
bauer – gospodarz
bąbas – dziecko
begryf – znaczenie, słowo, termin
bejmy – pieniądze
berbelucha – brudny płyn, również alkoholowy np. bimber
betki – grzyby
bez – przez
biglować – prasować
bimba – tramwaj
bindka – krawat
biniol – siniak, guz
blałka / blaua / blauki – wagary, idę na blaułę, na blankę – idę na wagary
blubrać – ględzić, mówić od rzeczy
blubry – brednie, bzdury
blyce – okulary
blyrwa – uprawiająca najstarszy zawód
bonbony – cukierki
brachol – brat
brecha – łom
brechtać się – kąpać się, taplać się w wodzie
bręczeć – marudzić
brękot – maruda
bryle – okulary
brynda – denaturat
buda – bramka na boisku lub szkoła
być na fleku – w pełni sił
bździągwa – coś małego, mała dziewczynka

C
ceglorz – zakłady im. Hipolita Cegielskiego w Poznaniu
chabas – mięso
chapać – ciężko pracować
chaps – kęs, gryz
chapsnąć – ugryźć, złapać
chęchy – zarośla, krzaki, miejsce zaniedbane, podejrzane
chichrać się – śmiać się
chlabra – plucha, błoto
chochla – duża łyżka, łyżka wazowa, czerpak
churchlać / churchać – kaszleć
cięgiem – ciągle
cug – pociąg
cug – przeciąg, podmuch
czerstwe – stare pieczywo

Ć
ćmik – papieros
ćpać / ćpić – rzucać
ćwok – oferma

D
drynda – taksówka
deczka – koc, serweta
drabka – drabina
dracheta – latawiec, deska, szczebel
drygać – bać się
drzuzgawki – truskawki
dudki – pieniądze
dudlać – płakać
dycht – całkiem
dylać – tańczyć, uciekać
dynks – nieokreślone „coś”, przycisk, guzik w urządzeniu

E
ejber – łobuz
eka – narożnik, kąt, banda

F
fafoły – męty, cząstki stałe w cieczy
fajny, farfocle – ładny
famuła – rodzina
farfocel – fafoł
fefermyncki – cukierki miętowe
fefry – strach
fest – mocno, pożundnie
fifny – sprytny, żartobliwy
flaszka – butelka
fleja – flejtuch
frechowny – bezczelny
funcka – lampa
futer – pożywienie
futrować – zjadać duże ilości pożywienia
fyrać – uciekać
fyrać / fyrnąć – uciekać, uciec
fyrtel – dzielnica, część dzielnicy, najbliższa okolica

G
garować – spać
gajgi – skrzypce
galart – galareta z mięsa, tzw. „zimne nóżki”
gamuła – gamoń
ganc – zupełnie, całkiem
gemela / gymela – śmietnik, śmiecie
gemyla – śmietnik, bałagan
gibać się / gibnąć się – kołysać się, bujać się
gichnąć – nalać
gideja – wysoka, chuda kobieta
gielejza – niezdara
giglać – łaskotać
gilejza – niezdara
gira – noga
gisuwa – deszcz
glajda – błoto, kobieta niechlujna
glanc – połysk
glapa – ptak
glapić sie – patrzyć
glazejki – rękawiczki
ględzić – marudzić
glizda – gąsienica, dżownica
glubka – rodzaj śliwki
głabać – kraść, brać, łapczywie jeść
gnyk – kark
gonito – zabawa dziecięca
graitko / grajotko – instrument muzyczny
graty – rupiecie
grygolić – bazgrać, gryzmolić
guła – niezdara
guzik – włącznik, przycisk
gwiazdor – Św. Mikołaj we Gwiazdkę
gzik / gziczka / gzika – twarożek, biały serek ze śmietaną
gzub – dziecko

H
habasy – mięso, kiełbasy
haczka – motyka
hajcować – palić
hazaj – zając
hejbnąć się – zdobyć się na coś
heklować – szydełkować
heksa – wiedźma
huby – peryferie
hyćka – czarny bez

I
istny – ten właśnie
ino – tylko

J
jabol – aromatyczny owocowy trunek alkoholowy o znacznej zawartości siarki
jabzo – jabłko
jaczka – marynarka
jaka, jupka – kurtka
japa – dziura lub twarz
jaźwiec – rozczochrany
jucha – krew
juchta – kradzież

K
kakaludek – niski wzrostem
kalafa – twarz
kamlot – kamień
kasta – skrzynia, twarz
kaszok – kaszanka
katana – kurtka
kejter – pies, kundel
kielczyć się – śmiać się
kieloch – ząb
kierz / kierzki – krzak, krzaki
kipa – niedopałek
kista – skrzynia
kanka – bańka, dzbanek
klamot – kamień
klamoty – graty, kamienie, ciężkie przedmioty
klapsztula – podwójna kromka chleba
klara – słońce
klejdry – plotki
klemki / klymki – twarde cukierki
klemy – cukierki typu landrynki
klofta – kłoda
klopnąć – sprzedać
kluber, kluka – nos
kluka – nos
klunkry – graty, rupiecie
knajder – malec, niedorostek
knyf – fortel
knyf – przemyślny, sprytny sposób
knyp – nóż
knypek – nożyk, niska osoba
kociamber – kot
kokot – kogut
kolonialka – sklep spożywczy
koło – rower
kompel – kolega
korbol / korbal – dynia
kromka – piętka chleba
kusić – robić coś w nocy, jak wszyscy pożundni już śpią
kuszka – koszyk
kwynkać – marudzić, narzekać na dolegliwości chorobowe
kwyrlejka / kwirlejka – mątewka

L
lelać – rozpieszczać
laczki – obuwie domowe, kapcie
lajsnąć – sprawić sobie coś, kupić
land – wieś
latoś – tego roku
leberka – wątrobianka
ligać – ślizgać
ligawa – ślizgawka, ślizgawica
lola – kij, pałka, laska
lołs – dalej
lufcik – małe, dodatkowe okno
lumpy – szmaty, ciuchy, ubrania
luńt – kawałek
lura – słaba kawa
lury – nudy, brednie
lyroć się – chwiać się

Ł
łe / łe jery – taak, ooj

M
marać – szukać, grzebać
majsel – przecinak
makocz – makowiec
maluda – dziecko
mana – drużyna sportowa
mantel – płaszcz
maryjanka – majeranek
mączyty – mączysty
mela – dziewczyna
menel – typek
miałki – sypki
miągwa – beksa, osoba płaczliwa
mindzy – między
mrzygłód – niejadek, ktoś wychudzony

N
nadusić – nacisnąć
na odwyrtke – na odwrót
na spróbę – na próbę
na szage – na ukos
nabąbany – najedzony w nadmiarze
nałojony – napity
narychtować – przygotować, naprawić
nieusłuchany – niegrzeczny
niuda – świnia
nośpłat – handlarz starzyzną
nupel – smoczek
nygus – leń
nyrol – skąpiec

O
obkład – to co się kładzie na sznytce
oblec – włożyć, ubrać
ochlapus – pijak
odkluczyć – otworzyć zamek
ogigle – gałązki bez liści, zwiędnięte kwiaty
oglajdrany – ubłocony
okowita – spirytus, denaturat
omurzyć się – pobrudzić się
opypłać się – ubrudzić się
ostrzytko – temperówka

P
pałka – kurze udko
pamperek – firgurka, mała lalka
pana – złapana guma
papcie – obuwie
parzybroda – zupa z kapusty, tzw. „kapuśniak”
pener – menel, lump, żul
pierdoły – sprawy nieistotne
pinda – dziewczyna
pindaczyć się – stroić się
plyndze – placki ziemniaczane
pochichrać – pośmiać się
poruta – wstyd
pory – spodnie
pośrupać – porysować
przechadzka – spacer
przepękać – przetrzymać
przesmradzać – wybrzydzać
pynk – pęk
pyra – ziemniak
pyza – bułki gotowane na parze

R
rajzefiber – niepokój przed podróżą
rajzować – podróżować
redyski – rzodkiewki
repeta – gęsta zupa stanowiąca jednodaniowy obiad
retenta – klunkry
rojber – psotnik
rug cug – szybko
ruła – spokój
rumpuć – gęsta zupa jarzynowa
rychtować – szykować
rychtyg – w porządku
rychtyk – poprawnie
ryczka – stołek
ryfa – gęba, mina, wyraz twarzy
rzęchy – stare urządzenia

S
siano – pieniądze
siora – siostra
skataić się – zmęczyć się
skibka – kawałek chleba
skitrać – schować
skitrany – schowany
sklep – piwnica
skład – sklep
skopowina – baranina
skroić – okraść kogoś na ulicy
skrzyczki – skwarki
smaka – apetyt
spartolić – zepsuć
sprawunki – zakupy
spucnąć – zjeść
stalować się – popisywać się, głupio zachowywać
statki – naczynia
statory – naczynia kuchenne
stryknąć się – zderzyć się
szabel – fasolka
szabel, szabelek – fasolka szparagowa
szaber – złodziejstwo
szaga – na szagę czyli na skróty, na ukos
szaganki – kopytka, kluski
szagówki – kopytka, kluski
szajba – obłęd, bzik
szałaput – lekkomyślny, raptowny
szampiter – szampan
szczun – chłopak
szczun / szczón / szczon – chłopak
szkieber – Niemiec
szkieł – policjant
szkieły – policja
szkieta – noga, stopa
szlauch – wąż ogrodowy
szneka z glancem – drożdżówka z lukrem
sznupa – twarz
sznupioki – łobuzki
sznytka – kromka chleba
sznytloch – szczypiorek
szparać – oszczędzać
szparować – oszczędzać
szplin – postrzeleniec, wariat
szpryca – strzykawka
szpycnąć – zerknąć, spojrzeć, zobaczyć
szpycować – spoglądać, obserwować
sztender, sztynder – stojak, trzepak do dywanów
sztrykować – robić na drutach
sztyfcik – trzpień
sztyft – uczeń rzemieślniczy, nowicjusz, pomocnik
szuchrować – oszukiwać
szuszwol – brudas, człowiek nieporządny
szwaja – noga, stopa
szwamka – gąbka
szwung – pęd, impet, ciąg
szydera – kpiny

Ś
śrupać – chrupać, głośno gryźć
ślipie – oczy
śrubociąg – korkociąg, śrubokręt
śrup – koń
świgać – rzucać
świgać – rzucać
świntojanki – porzeczki
Świynty Marcin – Święty Marcin

T
taśtać – nieść
tej – ty, lub jako dodatek do frazy
trzewiki – buty
tuk – szpik kostny
tytka – torebka papierowa

U
ukrychnąć – ukroić
uhajtnąć – uciąć, skaleczyć się
upitrasić – ugotować
uskromnić się – uspokoić się
uślumprać – ubrudzić się
utonkać – zmoczyć, topić się

W
wajcha – dźwignia, przekładnia, zwrotnica
w te i wefte – tam i z powrotem
waserwaga – poziomnica
wećpić – wrzucić
weko – słój do zapraw
wew – w
węborek – wiadro
wiara – ludzie, grupa ludzi, np. wuchta wiary – dużo ludzi, tłum
wiaruchna – grupa ludzi, towarzystwo
wichajster – mniejsza wajcha
wiks – lanie, bicie
winkiel – róg, np. coś jest za winklem czyli za rogiem
wknaić się – wcisnąć się, wleźć gdzieś
wodnity – wodnisty
wuchta – wielka ilość
wyćpić – wyrzucić
wyćpnąć – wyrzucić
wykopyrtnąć się – przewrócić
wymarać – wyszukać
wymborek – wiadro
wypindaczony / wypindraczony – wystrojony
wyro – łóżko

Z
zakluczyć – zamknąć drzwi na klucz
z gorem – niespełna rozumu
zajta – strona, strona www 😉
zaklepka – zasmażka do zupy
zaś – potem
zawdzi nasie – załóż na siebie
zes – z
znorać się – ubrudzić się
zynder – łobuz, nierób
zyzol – zezowaty

Ż
żgajek – chłopak, wyrostek
żgak / żgok – kolec, zadra
żybura – mętna ciecz, brudna woda

Odwiedziny z Google wg fraz:

• gwara poznańska (978)
• gwara wielkopolska (339)
• gwara] (197)
• poznanska gwara (181)
• słownik gwary poznańskiej (160)
• gwara (138)
• gwara poznańska słownik (73)
• gwara info (65)
• słownik gwary wielkopolskiej (50)
• gwara poznańska słowa (31)